خبرنگاران سرانجام زندگی احمدشاه؛ آخرین فصل از کتاب قاجارها - مجله تصویری

به گزارش مجله تصویری، تهران-خبرنگاران- احمد شاه آخرین پادشاه سلسله قاجارها محسوب می گردد که در دوره حکومت 17 ساله او رخدادهای بین المللی از جمله جنگ جهانی اول، انقلاب اکتبر روسیه و آشوب های متعدد داخلی به وقوع پیوست که یکی از بحرانی ترین و مشوش ترین برهه های تاریخ معاصر ایران به شمار می آید.

احمدشاه قاجار آخرین پادشاه سلسله قاجاریه بود که در دوران ولیعهدیش چنانکه باید و شاید به تعلیم و تربیت او توجه نشد با این حال احمدشاه بسیار باهوش بود و علاقه مفرطی به تحصیل به خصوص علم حقوق و تاریخ داشت و موقع فراغت را به مذاکره و مطالعه می گذراند. زمانی که مشروطه خواهان، تهران را در 24 تیر 1288 خورشیدی تصرف کردند، محمد علی شاه به دلیل علاقه مفرط به او حاضر نمی شد، وی را برای تاجگذاری به مشروطه خواهان واگذار کند اما به دلیل فشار مشروطه خواهان به این امر راضی شد. همچنین برای خلع رسمی محمدعلی شاه و به تخت نشاندن پسر ارشدش در 25 تیر 1288 خورشیدی، 6 تن از رجال درجه اول ایران، سیدعبدالله بهبهانی، سیدمحمد امام آدینه، نظام الملک، موثق الدوله، علاءالدوله و علاءالملک به نمایندگی از طرف هیأت عالی به سفارت روس رفتند و پس از شرفیابی به حضور شاه جدید متنی که شامل 12 لایحه بود قرائت و تسلیم او کردند: به عرض پیشگاه اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی سلطان احمد شاه خلدالله ملکه و سلطنیه می رساند، چون اعلیحضرت محمدعلی شاه پدر والا مقام آن اعلیحضرت به حسب مقتضیات وقت از امر خطیر سلطنت معاف شده اند، به موجب مواد 36-37 قانون اساسی، مجلس فوق العاده مبعوثان که در تاریخ 27 جمادی الثانی 1327 در بهارستان منعقد شد، اعلیحضرتتان را به سلطنت ایران برگزیده و نیابت سلطنت را موقتاً به حضرت مستطاب اشرف عالی آقای عضدالملک دامت شوکته واگذار کرده اند تا بعد از انعقاد مجلس به موجب ماده 37 قانون اساسی، قرار قطعی درباره سلطنت داده گردد. پس از قرائت این لایحه احمدشاه که کودکی 12 ساله بود، همراه رجال درجه اول ایران از سفارت روسیه در منطقه زرگنده، رهسپار سلطنت آباد، قصر ییلاقی شاهان قاجار شد. بعد از گذشت پنج روز احمدشاه 12 ساله را آماده رفتن به پایتخت کردند هر چند باید گفت که احمدشاه تا رسیدن به سن قانونی نقشی در اداره کشور نداشت و عضدالملک، بزرگ خاندان قاجار که از طرف شورایی متشکل از علما و بعضی نمایندگان مجلس اول و سران مجاهدین به نیابت سلطنت برگزیده شده بود، زمام امور را بر عهده گرفت.

بی طرفی ایران در جنگ دنیای اول

دوره سلطنت احمدشاه از لحاظ بحران های بین المللی دارای اهمیت است چرا که وقوع جنگ دنیای اول، وقوع انقلاب اکتبر روسیه عملاً در تحولات و آشوب های داخل ایران بی تأثیر نبود. تاجگذاری احمدشاه مصادف با آغاز جنگ دنیای اول بود، شاه جوان موضع ایران را بی طرفی اظهار داشت و به دستور وی، مستوفی الممالک رئیس الوزرا با صدور بیانیه ای به طور رسمی بی طرفی ایران را در جنگ بین الملل اظهار داشت و حتی خود احمدشاه در نطق افتتاحیه مجلس سوم شورای ملی، بیانیه بی طرفی ایران را دوباره خواند و بر آن صحه گذاشت. او در متن خود آورده بود: نظر به اینکه در این اوقات متأسفانه بین دول اروپا نایره جنگ مشتعل است و ممکن است این محاربه به حدود مملکت ما نزدیک گردد و نظر به اینکه روابط ودادیه ما بحمدالله با دول متخاصمه برقرار است، برای اینکه عموم اهالی از نیات مقدسه ما در حفظ و صیانت این روابط حسنه نسبت به دول متحاربه آگاه باشند، امر و مقرر می فرماییم که جناب مستطاب اجل اشرف افخم اکرم مهین دستور معظم مستوفی الممالک، رئیس الوزرا و وزیر داخله فرمان ملوکانه را به فرمانفرمایان و حکام و مأموران دولت ابلاغ دارند که دولت ما در این موقع مسلک بی طرفی را اتخاذ و روابط محبت آمیز خود را با دول متخاصمه کماکان حفظ و صیانت می نماید و به این لحاظ، مأموران دولت را باید متوجه نمایند که نباید وجهاً من الوجوه برّاً و بحراً یاری به همراهی یا ضدیت هر یک از دول متخاصمه کرده و یا اسلحه و ادوات حربیه برای یکی از طرفین تدارک و یا حمل نمایند و باید از طرفداری با هر کدام از دول متحاربه پرهیز و احتراز کرده، مسلک بی طرفی دولت متبوعه خود را کاملاَ رعایت نمایند و در تکمیل حفظ بی طرفی و صیانت روابط حسنه باز آنچه هیأت دولت ما مصلحت داند و به عرض برسد در اجرای مقررات آن امر ملوکانه شرف صدور خواهد یافت. اما اعلام بی طرفی ایران تأثیر چندانی بر چگونگی روبروه دولت های متخاصم در استفاده از موقعیت سوق الجیشی ایران نداشت و نیروهای روسیه و انگلیس و حتی عثمانی از شمال، غرب و جنوب وارد ایران شدند. از طرف دیگر جدا از آسیب های جبران ناپذیر ناشی از اثرات جنگ برای مردم ایران، سلطنت در دستان شاهی کم تجربه و جوان قرار داشت، بنابراین در این دوران صحنه سیاست داخلی کشور شاهد چالش ها و مسائل زیادی بود، برای مثال کابینه های این دوره هر کدام کمتر از 100 روز روی کار بودند و در این برهه از تاریخ شاهد ظهور و سقوط کابینه های مختلف کم دوام هستیم.

لغو قرارداد 1919

از اتفاقات مهمی که در دوران سلطنت احمدشاه قاجار در ایران رخ داد، ماجرای قرارداد 1919 میلادی - 1298 خورشیدی است. قراردادی که میان انگلیس با دولت وقت ایران پس از هفت ماه گفت وگوی پنهانی با حسن وثوق الدوله و با پرداخت 400 هزار تومان رشوه بسته شد. در واقع این قرارداد 6 ماده ای، ضامن همه منافع انگلیسی ها در ایران بود و به موجب آن 2 رکن بزرگ کشور یعنی ارتش و دارایی تحت نظر رایزنان انگلیسی قرار می گرفت. همچنین امتیاز راه آهن و راه های شوسه ایران نیز به آنها واگذار می شد. در مقابل، دولت انگلیس متعهد شد، وامی به دولت وقت ایران دهد و خساراتی را که در جنگ دنیای اول به ایران وارد کرده بود، جبران و به احداث راه آهن جدید و تجدیدنظر در تعرفه های گمرکی اقدام کند. هر چند این قرارداد بر اثر مخالفت های داخلی و خارجی و مغایرت آن با قانون اساسی مشروطه، هرگز به اجرا درنیامد اما در لغو این قرارداد نقش احمدشاه مورد توجه مورخین قرار گرفته است.

درباره شخصیت و چگونگی اقدامات و تصمیمات احمدشاه قاجار نظرات متفاوتی از طریق مورخان ارایه شده است، حسین مکی روزنامه نگار و سیاستمدار اعتقاد دارد که احمدشاه با همه جوانی و با وجود فشارهای خائنان میهن و زمامداران وطن فروش و درباریان انگلوفیل سبیل چرب شده، مقاومت و مردانگی به خرج داده و با همه فشارها و تهدیدها که بعدها هم عملی شد، امضای آن قرارداد را برای شرف و آبروی خود و مملکتش مضر دانسته، آن را امضا نکرد. البته باید گفت همچنان که تغییرات سیاست بین الملل و آشفتگی و نابسامانی های داخلی ایران نقش عمده ای در انعقاد قرارداد یک جانبه 1919 ایفا کرد، یکی از دلایل لغو آن را می بایست در پیوند با رقابت قدرت های دنیای و مخالفت هایی که از طرف آنها صورت گرفت، جست وجو کرد. به عبارتی اگر از میان رفتن توازن قدرت های خارجی در ایران به ویژه خروج موقت شوروی از میدان سیاست، دولت مردان انگلیس را تشویق کرد تا مقاصد انحصارطلبانه خود را در قالب قرارداد استعماری 1919 در ایران پیاده نمایند، برقراری مجدد موازنه میان قدرت های خارجی به ویژه تمایل بلشویک های روسیه به ایجاد مناسبات سیاسی و مالی با ایران، کارگزاران سیاست انگلیس را در رسیدن به مقاصد و مطامع خود با مشکل های متعددی روبرو ساخت. در واقع رویکرد مجدد سیاست خارجی ایران و احمدشاه به شوروی در شرایطی صورت گرفت که این دولت نوبنیاد ضمن انتقاد از سیاست های گذشته دولت روسیه تزاری در ایران، قرارداد 1919 را هم شدیداً مورد حمله قرار داد. در نتیجه اتخاذ سیاست دو طرفه از طرف دولت مردان ایران، می توانست استقلال ایران را در چالش با بحران های بین المللی تا حدودی حفظ کند.

حسین مکی، این دیپلماسی احمد شاه را از 2 اصل اساسی ذیل ناشی می داند: مخالفت با قرارداد 1919 و دیگر اقدام برای انعقاد و پیمان میان ایران و شوروی تا در نتیجه آن نفوذ انگلیسی ها را کاهش دهد و همسایه شمالی را وارد صحنه ایران گرداند. مکی می افزاید که احمد شاه همین استراتژی را یگانه عامل استقلال کشورش می شناخت و تمامی کوشش های خود را در راستای تحقق این سیاست به کار می گرفت. همچنین احمد شاه با تجاربی که از گذشته به دست آورده بود، کوشید تا مجدداٌ تعادل میان انگلیس و شوروی را برقرار سازد.

خلع احمدشاه از سلطنت

در سوم اسفند 1299 کودتایی از طریق رضا خان میر پنج با همکاری سید ضیاءالدین طباطبایی و طرح ریزی ژنرال آیرونساید افسر عالی رتبه انگلیس اجرا شد. در این کودتا مقاومت چندانی از طرف نیروهای محافظ تهران دیده نشد و تنها تلفات نیروهای کودتا چند تن از نیروهای قزاق بود. بعد از این کودتا احمد شاه مجبور به امضای حکم وزیر الوزرایی سیدضیاء شد اما یک سال بعد پیروز به عزل او با یاری رضا خان میرپنج شد. پس از کابینه سیدضیاء کابینه قوام، مشیر الدوله، کابینه دوم قوام، مستوفی الممالک و کابینه آخر مشیرالدوله از طرف احمد شاه روی کار آمدند، سپس احمد شاه به اجبار در آبان 1302 خورشیدی رضاخان سپه سالار را به نخست وزیری انتخاب کرد از این به بعد رضاخان به طور مخفیانه و سپس علنی، موجبات برکناری شاه قاجار از فرماندهی کل قوا و سلطنت را فراهم آورد. احمدشاه مدتی پس از آن که از سفر دوم خود به اروپا که 10 ماه به طول انجامیده بود بازگشت، فرمان ریاست الوزرایی سردار سپه را صادر کرد و چند روز بعد، راهی اروپا شد، در واقع غیبت طولانی احمدشاه و حضور نداشتن او در ایران، زمینه را برای هرگونه فعالیت رضاخان به دست او داد و رضاخان پس از شکست طرح جمهوری، خواهان براندازی و انقراض قاجار شد که در نهایت به آن کار پیروز شد. پس از آن، کوشش احمدشاه برای بازپس گیری قدرت به جایی نرسید هر چند احمدشاه تا خاتمه عمر خود قدرت رضاخان را نامآغاز می دانست: تشبثات او (رضاخان) و همراهانش تماماً نامآغاز است و نزد همه مسلم است... سردار سپه با این تشبثات و اقداماتی که می نماید، هیچ گاه نخواهد توانست، تخت و تاج و سلطنت را از قاجارها برباید اما با وجود مخالفت احمدشاه و بعضی از درباریان، مجلس پنجم شورای ملی به لایحه خاتمه حکومت قاجاریه رأی مثبت داد و اینگونه آخرین فصل از کتاب این سلسله رقم خورد و تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی صورت گرفت. بدین ترتیب احمدشاه با رای مثبت مجلس شورای ملی در 9 آبان 1304 خورشیدی از سلطنت خلع شد. به متعاقب این امر با تشکیل مجلس موسسان رضا خان حکومت را در دست گرفت و سلسله سلطنتی 153 ساله قاجار در ایران خاتمه یافت.

خاتمهی بر زندگی احمدشاه

خاتمه احمدشاه چهار سال بعد از خلع از مقام سلطنت در نهم اسفند 1308 خورشیدی در 33 سالگی و بر اثر بیماری ورم کلیه در نویی سورسن در حومه پاریس دیده از دنیا فروبست بنا بر وصیت او پیکرش از فرانسه از طریق هواپیما به عتبات عالیات حمل و در کنار پدرش در کربلا دفن شد.